پێشەکی
رووداوەکانی “قوڵقوڵە”ی سەقز و شەهیدبوونی محەممەد ئەمین رەشیدی لە کاتی ناڕەزایەتییەکان دژی پڕۆژەی دەرهێنانی ئاڵتوون، ناکرێت تەنها لە رووداوێکی ناوخۆیی، نیگەرانیی بژێوی، یان تەنها پێشێلکاریی مافەکانی مرۆڤدا کورت بکرێنەوە. ئەوەی روویدا، دەرکەوتەیەکی روونی ململانێی پێکهاتەیی بوو لە نێوان “ئابووریی داگیرکاری” و “داواکاریی نەتەوەیی بۆ سەربەخۆیی” لە کوردستان. کانی ئاڵتوونی قوڵقوڵە پڕۆژەیەکی گەشەپێدان نەبوو، بەڵکو ئامرازێکی سیاسی-ئابووریی هێزی داگیرکەر بوو کە بۆ بەردەوامی بە باڵادەستی داڕێژراوە. ئەو خەڵکەی کە بەرگرییان لە بەتاڵانبردنی سەرچاوەکانی خاکەکەیان کرد، تەنها جووتیاری ناڕازی یان کرێکاری بێکار نەبوون، بەڵکو ئەندامی نەتەوەیەک بوون کە سەروەرییەکەی بە شێوەیەکی رەوشمەند ئینکار کراوە. لەم سۆنگەیەوە، شەهیدبوونی رەشیدی دەبێت وەک رووداوێکی سیاسی و نەتەوەیی تێبگەین، نەک رووداوێکی ئابووری.
ئەم وتارە هەوڵ دەدات چەمکەکانی زانستی سیاسی، ئابووریی سیاسی و کۆمەڵناسیی رەخنەیی بەکاربهێنێت بۆ شیکردنەوەی رووداوەکانی قوڵقوڵە وەک نوێنەرایەتییەکی سیمبۆلی بۆ پرسی نەتەوەیی. وتارەکە دەریدەخات کە چۆن ئابووریی داگیرکاری، توندوتیژیی پێکهاتەیی و بەرگریی کۆمەڵایەتی تێکەڵ بە یەکتر بوون، و بۆچی خوێنی شەهیدان لە کوردستان تەنها یادەوەرییەکی تراژیدی نییە، بەڵکو سەرمایەیەکی سیاسییە بۆ داهاتووی سەربەخۆیی کوردستان.
ئابووریی داگیرکاری و لۆژیکی باڵادەستی
لە زانستی سیاسیدا، چەمکی “ئابووریی داگیرکاری” (Occupation Economy) پێناسەی پێکهاتەیەک دەکات کە تێیدا دەوڵەت یان هێزێکی باڵادەست سەرچاوە سروشتییەکانی خاکێک دەقۆزێتەوە بەبێ بەشداریکردنی خەڵکەکەی، قازانجەکان دەگوێزێتەوە بۆ ناوەندی سیاسی، و تێچوو و زیانە کۆمەڵایەتی و ژینگەییەکان بۆ کۆمەڵگەی ناوخۆیی جێدەهێڵێت. ئەم مۆدێلە بە روونی لە رۆژهەڵاتی کوردستان کار دەکات. کانی ئاڵتوونی قوڵقوڵە نموونەی ئەم لۆژیکەیە.
کوردستان وەک پێکهاتەیەکی یەکسان لە سیستەمی سیاسیدا مامەڵەی لەگەڵ ناکرێت، بەڵکو وەک “کۆلۆنیی ناوخۆیی” (Internal Colony) سەیر دەکرێت. کانەکانی دەردەهێنرێن بۆ دابینکردنی سەرچاوەی دارایی بۆ دەوڵەتی ناوەندی — دەوڵەتێک کە لە کردەدا وەک هێزێکی داگیرکەر هەڵسووکەوت دەکات. قازانجەکان هەرگیز ناگەڕێنەوە بۆ کوردستان. نە ژێرخان بونیاد دەنرێت، نە گەشەپێدان روودەدات، و نە بژێوی خەڵک باشتر دەبێت. بە پێچەوانەوە، ژینگە وێران دەکرێت، کشتوکاڵ پەک دەخرێت، سەرچاوەکانی ئاو پیس دەبن، و دانیشتووان لەناو هەژارییەکی پێکهاتەییدا گیر دەخۆن.
ئامانجی ئەم رێکخستنە بە روونی سیاسییە: بۆ رێگریکردن لە سەرھەڵدانی سەربەخۆیی ئابووریی کوردستان. نەتەوەیەک کە لە کۆنترۆڵکردنی سەرچاوەکانی بێبەش بکرێت، ناتوانێت بناغەکانی سەروەریی سیاسی بونیاد بنێت. کەواتە، ئابووریی داگیرکاری دەبێتە ئامرازی سەرەکی بۆ بەردەوامیی بە باڵادەستی (Domination).
بەرگریی ئابووری و شەهیدبوونی سیاسی
ناڕەزایەتییەکانی قوڵقوڵە دژی پڕۆژەی کانی ئاڵتوونەکە لە سەرەتادا وا دەردەکەوت کە بەرگرییە لە خاک، کشتوکاڵ و ژینگە. بەڵام شەهیدبوونی محەممەد ئەمین رەشیدی ئاشکرای کرد کە جەوهەری ئەم ناڕەزایەتییە بە قوڵیی سیاسی و نەتەوەیی بوو. ئەو ژیانی خۆی لەپێناو پارچە نانێک یان مووچەی دواکەوتوو نەبەخشی، بەڵکو لەپێناو بەرگریکردن لە مافی خاوەندارێتیی رەوای کوردستان بۆ سەرچاوەکانی گیانی سپارد.
لە تیۆریی سیاسیدا، رووداوی لەم چەشنە نموونەی “بە سیاسی کردنی بەرگریی ئابووری”ن — پرۆسەیەک کە تێیدا سکاڵا و ناڕەزایەتییە ئابوورییەکان بەبێ ویستی خۆیان دەگۆڕێن بۆ داواکاریی نەتەوەیی و سەربەخۆخوازانە. لە کوردستان، هەر قەیرانێکی ئابووری رەگەکەی دەگەڕێتەوە بۆ داگیرکاری، و هیچ چاکسازییەکی ئابووری ناتوانێت کێشەکان چارەسەر بکات بەبێ چارەسەرکردنی خودی پرسی نەتەوەیی.
محەممەد ئەمین رەشیدی بەم بەرگریی کردنەی، رۆشنایی خستە سەر ئەم پەیوەندییە. خوێنی ئەو دەیسەلمێنێت کە سەربەخۆیی دروشمێکی خەیاڵی نییە، بەڵکو زەروورەتێکە بۆ مانەوە و بۆ دادپەروەریی ئابووری.
توندوتیژیی پێکهاتەیی و سیاسەتی ئەمنییکردن
یەکێک لە تایبەتمەندییە دیارەکانی داگیرکاری لە کوردستان بریتییە لە “ئەمنییکردن” (Securitization)ی هەموو داواکارییەک. دەوڵەتی ناوەندی تەنانەت بچووکترین ناڕەزایەتیی ئابووری یان کۆمەڵایەتی وەک هەڕەشە بۆ سەر “یەکپارچەیی خاک” وێنا دەکاتەوە. ئەم شێوە لە لێکدانەوە پرسەکان لە کایەی دیالۆگ دەردەهێنێت و دەیانخاتە ناو کایەی سەرکوتکردنەوە.
هەمان شت لە قوڵقوڵە روویدا. ناکۆکییەک لەسەر پڕۆژەیەکی کانزا — کە لە بارودۆخی ئاساییدا دەبوایە لە رێگەی راوێژی گشتی و پێداچوونەوەی ژینگەییەوە چارەسەر بکرایە — بە خێرایی وەک “هەڕەشەی ئەمنی” ناسێنرایەوە. ئەنجامەکەی بریتی بوو لە تەقەکردنی راستەوخۆ و شەهیدبوونی محەممەد ئەمین رەشیدی. ئەم دەرئەنجامە دەریدەخات کە توندوتیژی شتێکی رێکەوت نییە، بەڵکو بەشێکی دانەبڕاوە لە شێوازی کارکردنی ئابووریی داگیرکاری.
چەمکی “توندوتیژیی پێکهاتەیی”ی (Structural Violence) یۆهان گالتۆنگ لێرەدا پەیوەندیدارە: سیستەمێک کە بە شێوەیەکی سیستماتیک هەژاری، بێبەشکردن و مەرگ بەسەر دانیشتووانێکی دیاریکراودا دەسەپێنێت. لە کوردستان، توندوتیژیی پێکهاتەیی شانبەشانی ئابووریی داگیرکاری کار دەکات: تاڵانکردنی سەرچاوەکان لەگەڵ سەرکوتکردنی سیاسی تێکەڵ دەکرێت، و هەر جۆرە بەرگرییەک بە هێزی چەکدار وەڵام دەدرێتەوە.
رەهەندە کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکانی بەرگری
دەرئەنجامەکانی داگیرکاری لە ئابووری و سیاسەت تێدەپەڕن؛ ئەوان بە قووڵی شێوە بە پەیکەرەی کۆمەڵایەتی و کولتووری دەبەخشن. وێرانکردنی زەوییە کشتوکاڵییەکان دەبێتە هۆی هەژاریی بەردەوام و کۆچی زۆرەملێ. زۆرێک لە گەنجان ناچار دەکرێن نیشتمانەکەیان جێ بهێڵن، کە ئەمەش یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی تێکدەدات.
لە هەمان کاتدا، ئەم بارودۆخانە هوشیارییەکی نوێ دەچێنن. خەڵک زیاتر و زیاتر هەست بەوە دەکەن کە بێبەشبوونیان لە ئەنجامی کەمیی سەرچاوە یان لاوازیی تاکەکەسی نییە، بەڵکو دەرئەنجامی پێکهاتە سیستەماتیکییەکانی داگیرکاری و تاڵانی رێکخراوە. شەهیدبوونی محەممەد ئەمین رەشیدی ئەم هوشیارییەی فراوانتر کرد. ئەو بووەتە هێمایەکی کولتووری و نەتەوەیی، و بیری کۆمەڵگەی دەخاتەوە کە خەبات بۆ سەربەخۆیی لە ژیانی رۆژانە جیا نییە، بەڵکو لەناویدا چێنراوە.
لە کۆمەڵناسیی سیاسیدا، هێمای لەم چەشنە بۆ دروستبوونی ناسنامەی بەکۆمەڵ (Collective Identity) زۆر گرینگن. خوێنی شەهیدان دەبێتە “سەرمایەی کولتووری” کە ئیلهام بە نەوەکانی داهاتوو دەبەخشێت بۆ بەرگری. بەڵام پرسیاری سەرەکی ئێستا ئەوەیە کە ئایا کۆمەڵگەی کوردی دەتوانێت بە هوشیارییەوە ئەم سەرمایەیە بگۆڕێت بۆ هێزێکی سیاسیی رێکخراو بۆ سەربەخۆیی؟
پرسی سیاسی و نەتەوەیی کوردستان
رووداوی قوڵقوڵە دەبێت لە چوارچێوەی بەربڵاوی پرسی نەتەوەیی کورد دابنرێت. بۆ چەندین دەیە، ئەم پرسە بە چەندین شێوە دەرکەوتووە: ئینکارکردنی مافە کولتووری و زمانییەکان، تاڵانکردنی سەرچاوەکان، و سەرکوتکردنی توندوتیژانەی ناڕەزایەتییەکان. هەموویان رەهەندی هەمان دیاردەن: داگیرکاری و نکۆڵیکردنی مافی چارەی خۆنووسینی نەتەوەی کورد.
کوشتنی محەممەد ئەمین رەشیدی ناکرێت تەنها لە زمانی مافەکانی مرۆڤدا کورت بکرێتەوە. ئەمە تەنها پێشێلکردنی مافی ژیان نەبوو، بەڵکو هێرشێکی راستەوخۆ بوو بۆ سەر داواکاریی سەربەخۆیی. ئەو گیانی لەدەست دا چونکە رووبەڕووی یەکێک لە پایە پێکهاتەییەکانی داگیرکاری بووەوە. ئەم رووداوە جارێکی تر دەیسەلمێنێتەوە کە لە کوردستان، هیچ کێشەیەک تەنها ناوخۆیی یان ئابووری نییە؛ هەر خەباتێک دەگەڕێتەوە بۆ پرسی نەتەوەیی.
لە زانستی سیاسیدا، سەربەخۆیی و چارەی خۆنووسین بنەمای سەرەکین. کۆمەڵگەیەک کە لە کۆنترۆڵکردنی سەرچاوەکانی بێبەش بکرێت، لە راستیدا خاوەنی سەروەری نییە. بۆیە، خەبات دژی تاڵانکردنی سەرچاوەکان لە کوردستان دانەبڕاوە لە خەبات بۆ خودی سەربەخۆیی.
دەرئەنجام
ناڕەزایەتییەکانی قوڵقوڵە و شەهیدبوونی محەممەد ئەمین رەشیدی وێنەیەکی روونی شێوازی هەڵسووکەتی داگیرکاری لە کوردستان دەخەنە روو: ئابووریی داگیرکاری، توندوتیژیی پێکهاتەیی، و نکۆڵیکردنی چارەی خۆنووسین. ئەم رووداوانە نیشانی دەدەن کە تەنانەت ناڕەزایەتییە ئابوورییەکانیش لە کوردستان بە ناچاری سروشتێکی سیاسی و نەتەوەیی وەردەگرن.
رەشیدی قوربانیی رووداوێکی ئابووری نەبوو، بەڵکو شەهیدی دۆزێکی نەتەوەیی بوو. خوێنی ئەو شایەدی دەدات کە سەربەخۆیی کوردستان ئاواتێکی ئارەزوومەندانە (Optional) نییە، بەڵکو زەروورەتێکی مێژووییە بۆ مانەوە و دادپەروەری. ئەم گیانبازییە تەنها کاتێک مانای راستەقینەی خۆی وەردەگرێت کە کۆمەڵگەی کوردی بیگۆڕێت بۆ سەرمایەیەکی نەتەوەیی — سەرچاوەیەک بۆ رێکخستن، بەرگری، و رێکردن بەرەو سەربەخۆیی.
بە واتایەکی تر، کانی ئاڵتوونی قوڵقوڵە تەنها شوێنێکی ئابووری نییە، بەڵکو مەیدانێکی جەنگی سیاسییە. هەر دڵۆپە خوێنێک کە لەسەر سەرچاوەکان لە کوردستان دەڕژێت، پرسی سەربەخۆیی دەخاتەوە ناوەندەوە. داهاتووی کوردستان پەیوەستە بەوەی کە ئایا دەتوانرێت ئەم هوشیارییە دامەزراوەیی بکرێت وەک هێزێکی بەکۆمەڵ و رێکخراو کە توانای شکاندنی بازنەی تاڵان و سەرکوتکردنی هەبێت، و رێگای ئازادی و سەروەری بکاتەوە.
— س. ڕ، شیکەرەوە و چاودێری سیاسیی سەربەخۆ، رۆژهەڵاتی کوردستان
— ب. ک، وەرگێڕان لە ئینگلیزییەوە بۆ فارسی، رۆژهەڵاتی کوردستان | داگرتنی وتارەکە بە زمانی فارسی
